Віктар Арцем’еў: публіцыст, краязнаўца, чалавек
Ужо колькі год крочыць па горадзе гэты незвычайны чалавек. Вока заўжды выдзяляе яго з натоўпу, бо разумовы працэс, які адлюстроўваецца на ягоным твары, не прыпыняецца ніколі. Апошнім часам яго можна пабачыць з кійком: найстарэйшы пісьменнік Магілёўскага аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі ў сакавіку гэтага года адзначыў 95-гадовы (!) юбілей.
А яшчэ ў яго цудоўная ўсмешка: калі ўсміхаецца, погляд становіца па-хлапечы гарэзным.
Гэта другое інтэрвью ў ягоным жыцці, прызнаецца мой суразмоўца. І мы паволі размаўляем: аб жыцці, літаратуры, мове, Радзіме…
— Тое, што з намі адбываецца ў дарослым жыцці, заўсёды мае карані ў дзяцінстве. Якой была бацькоўская сям’я і наколькі вам у ёй было камфортна?
— Нарадзіўся я на хутары Чарэйцаў Круг вёскі Радзішчына Шклоўскага раёна, быў трэцім сярод дзяцей і першым сынам. Бацька быў старшынёй калгаса, маці хадзіла на палявыя працы. Бабуля Хадора таксама працавала ў калгасе і завіхалася па гаспадарцы. Яна для мяне, па трапным выразе Івана Пехцерава, была як для Пушкіна Арына Радыёнаўна. Расказвала нам, дзецям, казкі, пела песні… Мы жылі побач з лесам і двума невялічкімі балотцамі. Зімой босыя выскоквалі, каб пракаціцца па лёдзе. А потым беглі дамоў, каб адагрэцца на цёплай печы. А ўлетку слухалі жаўрукоў, шпакоў, вельмі любілі прыроду.
Наш хутар быў з шасці двароў, і зімой у нас часта былі вячоркі. Распавядаліся цікавыя рэчы, а я слухаў і запамінаў. Дарэчы, каб я не напісаў пра Чарэйцаў Круг, напэўна, ніхто б ня ведаў, што быў такі хутар… Бацька браў мяне на калгасныя сходы, і мне таксама было цікава слухаць вострыя спрэчкі. А калі вучыўся ў школе, часта падыходзіў да групы дзядоў, слухаў іх гамонку і шмат чаго запомніў з фальклору. Аб усім гэтым я напісаў у сваёй творчай аўтабіяграфіі «Мае дарогі да прыгожага беларускага пісьменства».
— То бок, Вашыя ўніверсітэты пачаліся яшчэ ў дзяцінстве?..
— У 4-5 гадоў мне ўжо даручалі пасвіць кароў. А калі споўнілася 6, бацька запрог двух паслухмяных коней, і я баранаваў лён на калгасных палетках. А ўлетку бегаў глядзець, як ён расце… Нажаль, сённяшнія дзеці, хоць і добрыя, цудоўныя, нават лепшыя, чым мы, але ж кніжак не чытаюць, прыроду не бачаць, не любуюцца ўсходам і захадам сонца, асабліва гараджане. А галоўнае — яны не працуюць, таму губляюць гарманічнае развіццё.
Мне было каля шасці год, калі сёстры ўжо хадзілі ў школу і зубрылі вершы. Я запамінаў лепш і хутчэй за іх, і мне вельмі хацелася вучыцца. Таму, калі настаўнік, які прыйшоў да сясцёр, адмовіўся запісаць мяне ў школу, я стаў плакаць. І тады ён сказаў бацькам, маўляў, хай крыху паходзіць, стане цяжка і кіне… Але ж я вучыўся прылежна і за ўвесь час прапусціў усяго некалькі дзён, калі хварэў, а таксама з-за завірухі, што не давала дабрацца да школы. Ісці кіламетр па бездарожжы ў лапцях было цяжка. У 41-м годзе я скончыў сямігодку.
— Вы былі падлеткам, калі пачалася вайна. Ведаю, што яна пакінула значны след у жыцці, бо шмат Вашых кніг — аб ёй.
— Так, гэта дакументальна-мастацкія творы. Аб тым, што бачыў сам, альбо чуў ад непасрэдных удзельнікаў падзей. Для мяне вайна пачалася не знянацку. У газетах пра гэта пісалі, і людзі казалі аб тым, што будзе вайна. Але ніхто не думаў, што яна прыйдзе да нас. Вайну я ўбачыў у сне недзе за месяц да яе пачатку. Бачыў крыжы на нямецкіх самалётах, якія нідзе не мог падгледзець. І калі прыйшлі немцы і сталі лётаць самалёты, на іх былі тыя ж крыжы, што ў маім сне. І за тыдзень да вызвалення таксама бачыў сон…
Вайна адразу зрабіла мяне дарослым. Бацька добраахвотнікам пайшоў на фронт, таму ўся мужчынская праца была на мне. Стрыечаны брат пайшоў у партызаны, а мая маці стала яго сувязной. Маці мне давярала: што ведала яна, тое ведаў і я. А што ведаў я пра немцаў і паліцаяў, тое распавядаў ёй…
У сяле быў пісар, які ўсім радзішчанцам памяняў год нараджэння: маладых зрабіў яшчэ маладзейшымі, каб пазбеглі згону ў Нямеччыну, а сталых — яшчэ сталейшымі, каб ім не трэба было хадзіць на працу.
Я быў замардаваны працай, не рос, у 18 год, калі скончылася вайна, быў ростам 1,56 і весам 40 кг. Так што ў ваенкамаце мяне забракавалі… Пакуль скончыў культасветвучылішча, падрос на 8 сантыметраў. А вес так і застаўся ранейшым.
— Вы абралі адну з самых мірных прафесій — бібліятэкара…
— Я вельмі любіў чытаць. Маімі ўлюбёнымі пісьменнікамі былі Купала і Колас, Некрасаў і Пушкін. У мяне быў атэстат выдатніка, таму прынялі без экзаменаў. У 48-м годзе скончыў бібліятэчнае аддзяленне культасветвучылішча. Працаваў у Парычах загадчыкам раённай бібліятэкі, потым у Магілёўскім упраўленні культуры аблвыканкама — на розных пасадах. Калі працоўны дзень заканчваўся, я яшчэ да 10 гадзін вечара пісаў розныя артыкулы, таму што ў час працы гэтым няма калі было займацца. Потым 19 гадоў працаваў выкладчыкам бібліятэчнага тэхнікума. І ўжо на пенсіі — сторажам-пажарным Палаца піянераў. Там было вельмі цікава — сустрэў шмат каго з вядомых артыстаў, якія прыязджалі ў Магілёў на гастролі.
— Вам шанцавала на цікавых людзей?
— Так, бачыў Макаёнка і Уцёсава, сустракаўся з Іванам Шамякіным і Нілам Гілевічам. Але асобыя адносіны звязвалі мяне з Аляксеем Пысіным. Ён прайшоў усю вайну, бачыў шмат крыві, быў вельмі мудрым… Мы сябравалі больш за 25 год і вельмі давяралі адно аднаму. Ён быў мне як духоўны бацька. Калі ён памёр, я 10 гадоў не мог пра яго пісаць. Пачынаю — і слёзы з вачэй. А потым зрабіў аб ім добрую сотню артыкулаў і напісаў шмат кніжак.
— Што для Вас беларуская мова? Вы на ёй пішаце, размаўляеце. Якое месца займае яна ў жыцці?
— Заахвоціў мяне да яе таксама Пысін, які казаў, што толькі на той мове, з якой ты нарадзіўся, можна выказацца таленавіта. На іншых мовах таксама можна пісаць, але той якасці ўжо не будзе.
На працягу дзесяці год я рыхтаваў у Магілёве сустрэчы з пісьменнікамі, размаўляў з імі. Кожнага тыдня хтосьці абавязкова прыязджаў. За гэты час у Магілёве пабывала больш за паўтары сотні пісьменнікаў…
Родная мова — гэта аснова нацыі. Без мовы нацыі быць не можа. Зараз у Магілёве амаль не засталося тых, хто размаўляе на беларускай мове. А калі на ёй не размаўляць, яна адамрэ. І літаратура будзе бяднейшая. Яна ўжо бяднейшая…
— У чым сакрэт вашага даўгалецця — і творчага, і фізічнага?
— У дзяцінстве я быў вельмі хваравіты — што толькі да мяне не чаплялася — і сыпны тыф, і запаленне легкіх, і бясконцыя атыты… Потым і грыжа, і язва, і гланды… Карацей, букет. А ў 10 год захварэў на шкарлятыну. Бацька завёз мяне ў лякарню і думаў, што бачыць мяне апошні раз, таму што ўрачы сказалі, што хутчэй за ўсё я памру. Зараз у бальніцах няма нянек, а да вайны ў кожнай бальніцы былі нянечкі, асабліва там, дзе ляжалі дзеці. І нянечка стала мяне ўгаворваць з’есці хоць лыжачку, каб паздаравець. А жыць мне хацелася. Так і пачаў пакрысе есці. І ўрэшце ачуняў. Але бясследна хвароба не прайшла — дала ўскладненне на вуха. Стаў дрэнна чуць, і амаль увесь час шуміць у галаве. Маёй сястры зараз 101 год, яна старэйшая жыхарка Валожына. Дык скардзіцца мне на тое, што ў яе раз-пораз шум у вушах. А я з гэтым шумам 85 год жыву (пасміхаецца).
Да 33 гадоў не жаніўся, баяўся, што памру, а дзеці малымі застануцца. Але потым пераасэнсаваў погляды і ўсё ж ажаніўся.
— Былі шчаслівы ў сямейным жыцці?
— Спачатку — не, а потым — шчаслівы.
— Прытрымліваецеся нейкага распарадку дня?
— Ніколі не прытрымліваўся. Але ж залатую сярэдзіну паважаю. Лічу, лепш не даесці, чым пераесці. Сам сабе гатую: халадзец, кашы, супы, запякаю бульбу. 20 гадоў вучыўся, але ж толькі сёлета пачаў добра пекчы бліны. Таксама вару варэнне і салю гуркі… П’ю жэньшэнь, ем горкі шакалад. І шмат сплю — трэба ж падтрымліваць сілы. Кладуся спаць у 12 гадзін ночы, таму што найбольш добра адчуваю сабе ўвечары, недзе пасля шасці, і тады магу чытаць, пісаць, рэдагаваць, займацца іншымі справамі.
— Вы ўжо ў зусім сталым узросце асвоілі камп’ютар…
— Трэба гэта было зрабіць яшчэ раней. Шчыра кажучы, камп’ютар з інтэрнэтам — гэта дзевяціглавы змей. З аднаго боку, вельмі добрая рэч, а з другога — такая пачвара, якой яшчэ на свеце не было (пасміхаецца).
— Добра разбіраецеся ў людзях?
— Калі я яшчэ не хадзіў у школу, то сапраўды бачыў людзей. Яшчэ метраў за сто ад чалавека ўжо ведаў, дрэнны ён ці добры. А калі падрос, зразумеў, што не памыляўся.
— Які ў вашым успрыманні добры чалавек?
— Той, які кажа праўду. Калі людзі хлусяць, я трымаюся ад іх на адлегласці. Падабаецца, калі чалавек сумленны і справядлівы. І валодае тымі якасцямі, аб якіх казаў Ісус Хрыстос.
— Верыце ў яго?
— Хацеў бы верыць… І было б вялікім цудам, калі б людзі змаглі яго пабачыць.
— Лічыцца, што чалавек шчаслівы, калі яму цікава жыць. Вам цікава жыць?
— Было цікава. Зараз не заўсёды, асабліва калі пагаршаецца здароўе.
«Усё жыццё варочаў я каменне, араў глыбокім плугам цаліну. Спяшайцеся, шыбуйце, пакаленні, а я стаміўся, крышку адпачну». Гэтыя, крыху пераробленыя мной пысінскія радкі, зараз адпавядаюць майму стану.
Аляксандра ПРОНЬКІНА
Фота Ганны СТАШКЕВІЧ
